Indigenous knowledge là gì? Các nghiên cứu khoa học

Khái niệm và định nghĩa

Tri thức bản địa (Indigenous knowledge) là tập hợp các trải nghiệm, hiểu biết và giá trị văn hóa được tích lũy qua hàng thế kỷ bởi các cộng đồng bản địa thông qua việc tương tác liên tục với môi trường tự nhiên. Hình thức truyền tải chủ yếu là bằng truyền miệng, thực hành và quan sát thực địa, không phụ thuộc vào hệ thống giáo dục chính quy. Tri thức này phản ánh cách thức mà cộng đồng nhận biết, khai thác và bảo vệ tài nguyên, từ đó phát huy tính bền vững trong sinh kế.

Tính hệ thống của tri thức bản địa thể hiện qua mối liên kết chặt chẽ giữa các lĩnh vực: sinh thái, y dược dân gian, phong tục tập quán, tín ngưỡng và tổ chức xã hội. Mỗi yếu tố không tách rời mà kết hợp thành một mô hình tổng thể, giúp cộng đồng đưa ra quyết định phù hợp với hoàn cảnh địa phương. Việc hiểu biết sâu sắc về mùa vụ, biến động khí hậu, loài cây thuốc và phong tục văn hóa đều nằm trong cùng một mạng lưới tri thức.

Khả năng thích ứng linh hoạt với biến đổi môi trường là điểm mạnh nổi bật của tri thức bản địa. Khi điều kiện thời tiết, sinh thái thay đổi, cộng đồng sẽ điều chỉnh phương pháp canh tác, mùa vụ hay nghi lễ để đảm bảo nguồn sống ổn định. Sự liên tục của truyền thống cũng giúp duy trì nhận thức về quyền sở hữu chung đối với tài nguyên và trách nhiệm của thế hệ này với thế hệ sau.

Phân loại và đặc điểm

Tri thức bản địa có thể được chia thành ba nhóm chính, mỗi nhóm mang đặc điểm và ứng dụng riêng biệt:

• Tri thức sinh thái: Bao gồm kinh nghiệm quan sát các hiện tượng tự nhiên, phương thức canh tác (ví dụ: luân canh, xen canh), phương pháp thuỷ lợi và bảo tồn đất đai. Các kỹ thuật này thường dựa trên chu kỳ sinh trưởng của cây trồng và điều kiện khí hậu đặc thù từng vùng.
• Tri thức y dược dân gian: Danh mục cây thuốc bản địa, cách thu hái, sơ chế, phối hợp liều lượng và phương pháp điều trị bệnh thông thường (sốt, tiêu chảy, viêm da). Tri thức này hình thành dựa trên quan sát tác dụng thực tế trong cộng đồng và thử nghiệm lâm sàng không chính quy qua nhiều thế hệ.
• Tri thức văn hóa – tâm linh: Bao gồm nghi lễ cầu mùa, nghi thức tang lễ, các câu chuyện thần thoại giải thích nguồn gốc loài vật, thực vật và quan hệ giữa con người với tổ tiên. Phần này củng cố giá trị tinh thần và bản sắc văn hóa, giúp cộng đồng duy trì truyền thống và niềm tin chung.

Các đặc điểm nổi bật chung của tri thức bản địa:

1. Phi chính thức: Chủ yếu không được ghi chép, tồn tại qua truyền miệng và thực hành trực tiếp.
2. Liên tục và linh hoạt: Dễ dàng thích ứng với biến động môi trường và xã hội, cập nhật theo kinh nghiệm thực tiễn.
3. Toàn diện: Kết hợp hài hòa giữa kiến thức tự nhiên, kỹ thuật và giá trị văn hóa – tinh thần.

Vai trò văn hóa và xã hội

Tri thức bản địa là nền tảng xây dựng bản sắc văn hóa, giúp cộng đồng phân biệt mình với nhóm người khác thông qua ngôn ngữ, phong tục và tín ngưỡng. Lễ hội mùa vụ, nghi lễ tạ ơn đất trời và các câu chuyện truyền thuyết đều phản ánh mối liên hệ bền chặt giữa con người và thiên nhiên, đồng thời củng cố mối liên kết thế hệ và gắn bó cộng đồng.

Trong quản lý tài nguyên, tri thức bản địa đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn đa dạng sinh học và duy trì tính bền vững. Ví dụ, kỹ thuật trồng rừng nông kết hợp (agroforestry) tại Tây Nguyên Việt Nam kết hợp trồng cà phê, hồ tiêu và cây lâm nghiệp theo tầng, giúp giữ ẩm đất, cân bằng hệ sinh thái và đa dạng hóa sinh kế cho người dân.

Tri thức y dược dân gian không chỉ đáp ứng nhu cầu chăm sóc sức khỏe cơ bản mà còn là kho kinh nghiệm quý giá cho nghiên cứu y dược hiện đại. Nhiều hoạt chất quan trọng đã được phát hiện dựa trên gợi ý của cộng đồng bản địa, tạo tiền đề phát triển dược phẩm mới và nâng cao giá trị kinh tế cho các vùng nông thôn.

Phương pháp thu thập và bảo tồn

Việc thu thập và bảo tồn tri thức bản địa cần tuân thủ nguyên tắc tôn trọng, đảm bảo quyền sở hữu và chia sẻ lợi ích công bằng giữa người nghiên cứu và cộng đồng:

• Phỏng vấn sâu: Ghi âm, ghi chép trực tiếp câu chuyện, kinh nghiệm của già làng, thầy cúng và người cao tuổi. Quá trình này cần tạo dựng lòng tin và đảm bảo bảo mật thông tin nhạy cảm.
• Quan sát tham gia: Nghiên cứu viên trực tiếp tham gia hoạt động canh tác, thu hái dược liệu và nghi lễ để hiểu quy trình, kỹ thuật và bối cảnh văn hóa.
• Số hóa dữ liệu: Lưu trữ bản ghi âm, hình ảnh, video và bản đồ GIS trong cơ sở dữ liệu bảo mật, đồng thời cho phép truy cập có kiểm soát (UNESCO – ICH).

Phương pháp	Ưu điểm	Hạn chế
Phỏng vấn sâu	Thu thập chi tiết, bối cảnh văn hóa rõ ràng	Đòi hỏi thời gian, mối quan hệ tin cậy
Quan sát tham gia	Hiểu quy trình thực hành, kinh nghiệm thực tế	Khó tiếp cận vùng sâu, vùng xa
Số hóa dữ liệu	Bảo tồn lâu dài, chia sẻ dễ dàng	Yêu cầu hạ tầng công nghệ và đào tạo

Cam kết minh bạch, chia sẻ quyền kiểm soát và lợi ích là yếu tố quan trọng để khuyến khích cộng đồng tham gia chia sẻ tri thức. Kết hợp khung pháp lý bảo hộ sở hữu trí tuệ cùng sáng kiến phát triển bền vững sẽ giúp bảo tồn, phát huy giá trị tri thức bản địa cho các thế hệ tương lai (FAO – Indigenous Peoples’ Knowledge).

Ứng dụng trong phát triển bền vững

Tri thức bản địa đóng vai trò then chốt trong quản lý tài nguyên thiên nhiên và thích ứng với biến đổi khí hậu. Các hệ thống nông lâm kết hợp (agroforestry) truyền thống tại Đông Nam Á và Châu Phi sử dụng nguyên tắc “đa tầng” để trồng nhiều loại cây cùng lúc, giúp cải thiện độ phì nhiêu, giữ ẩm đất và hạn chế xói mòn cùng lúc tạo nguồn thu đa dạng cho người dân.

Trong quản lý nguồn nước, phương pháp xử lý nước tự nhiên như ao hồ sinh thái, kênh mương bản địa và trạm lọc thô bằng vật liệu hữu cơ (cát, sỏi, than củi) đã được cộng đồng áp dụng hàng trăm năm. Các giải pháp này không chỉ tiết kiệm chi phí mà còn giảm ô nhiễm và tận dụng nguồn vật liệu tại chỗ, góp phần bảo vệ hệ sinh thái thủy sinh.

• Sử dụng cây bản địa chịu hạn trong trồng rừng phòng hộ, giảm tác động khô hạn.
• Kỹ thuật luân canh xen kẽ lúa – tôm ở đồng bằng sông Cửu Long nhằm kiểm soát mặn và tăng năng suất.
• Nghiên cứu phối hợp lưu trữ nước mưa với trồng cây gỗ quý, duy trì mực nước ngầm.

Ứng dụng y dược dân gian vào chăm sóc sức khỏe cộng đồng thông qua các chương trình “cây thuốc người dân tự trồng” được UNESCO và FAO khuyến khích triển khai ở các vùng xa. Các mô hình trồng và chế biến dược liệu theo hướng bền vững giúp người bản địa gia tăng thu nhập đồng thời bảo tồn đa dạng sinh học và khuyến khích chuyển giao kỹ thuật qua đào tạo thực hành.

Thách thức và rào cản

Đô thị hóa và di dân làm suy giảm truyền thống khi giới trẻ rời làng bản, ít có cơ hội học hỏi tri thức bản địa. Sự phân mảnh cộng đồng dẫn đến mất mát dần các nghi lễ, lễ hội và kỹ thuật nông nghiệp truyền thống do không còn người kế thừa.

Thiếu khung pháp lý bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ đối với tri thức bản địa khiến cộng đồng dễ bị khai thác tài nguyên và chiết xuất dược liệu mà không nhận được lợi ích công bằng. Việc doanh nghiệp hoặc tổ chức nghiên cứu nước ngoài sử dụng thông tin dân gian để phát triển sản phẩm rồi đăng ký bằng sáng chế cá nhân hóa thường bỏ qua quyền lợi cộng đồng bản địa.

Vấn đề	Hệ quả
Di cư và đô thị hóa	Giảm người kế thừa, thất truyền tri thức
Thiếu bảo hộ pháp lý	Khai thác không công bằng, tranh chấp bản quyền
Ảnh hưởng văn hóa đại chúng	Ưa chuộng sản phẩm công nghiệp, lãng quên truyền thống

Áp lực kinh tế thúc đẩy việc khai thác quá mức rừng và dược liệu, dẫn đến suy thoái hệ sinh thái và mất nguồn gen bản địa. Thiếu đầu tư vào hạ tầng bảo tồn (như thư viện số, bảo tàng văn hóa, cơ sở dữ liệu GIS) cũng cản trở việc lưu giữ và phát huy giá trị lâu dài của tri thức.

Chính sách và khung pháp lý

Công ước về đa dạng sinh học (CBD) của Liên Hiệp Quốc công nhận quyền của cộng đồng bản địa trong tiếp cận và kiểm soát nguồn gen, yêu cầu các bên chia sẻ lợi ích công bằng khi khai thác tài nguyên di truyền (CBD – Traditional Knowledge). ILO Công ước 169 thừa nhận nhu cầu bảo tồn văn hóa và ngôn ngữ bản địa, kêu gọi quốc gia thành viên tham vấn cộng đồng khi xây dựng chính sách đất đai.

Quốc tế cũng có Tuyên ngôn về Quyền của Người Bản địa (UNDRIP) khẳng định quyền văn hóa, quyền tự chủ và quyền sở hữu tri thức. Nhiều quốc gia đã luật hóa thông qua Luật Dân tộc thiểu số, Luật Bảo vệ Di sản Phi vật thể và quy định về chia sẻ lợi ích trong nghiên cứu dược liệu.

• Quy định chia sẻ lợi ích (ABS) theo Nagoya Protocol: doanh nghiệp phải đàm phán chia sẻ lợi nhuận với cộng đồng khi phát triển sản phẩm từ nguồn gen bản địa.
• Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam bảo hộ di sản văn hóa phi vật thể, cho phép đăng ký bảo hộ tập thể và nhãn hiệu địa lý.
• Chương trình Liên minh Văn hóa Bản địa Châu Á – Thái Bình Dương (APAI) hỗ trợ xây dựng bộ tài liệu, thúc đẩy hợp tác vùng.

Triển vọng nghiên cứu tương lai

Ứng dụng công nghệ số như GIS, viễn thám và khai phá dữ liệu lớn (big data) giúp bản địa hóa bản đồ tri thức, phân tích xu hướng biến đổi môi trường và tối ưu hóa phương thức quản lý tài nguyên. Nền tảng chia sẻ mở (open access) kết nối cộng đồng bản địa với nhà nghiên cứu quốc tế, thúc đẩy nghiên cứu liên ngành và bảo tồn tri thức.

Trí tuệ nhân tạo (AI) và máy học (machine learning) có tiềm năng phân tích khối lượng lớn dữ liệu ngôn ngữ bản địa, tài liệu truyền miệng và hình ảnh để phát hiện mẫu tri thức, hỗ trợ mô hình hóa giải pháp bền vững. Các chatbot đa ngôn ngữ hướng dẫn kỹ thuật nông nghiệp bản địa có thể triển khai trên điện thoại di động, nâng cao khả năng tiếp cận cho giới trẻ.

• Phát triển nền tảng chia sẻ tri thức phi tập trung (blockchain) để xác thực nguồn gốc và quyền sở hữu.
• Thử nghiệm tích hợp tri thức bản địa vào nghiên cứu y dược hiện đại, khám phá hoạt chất mới từ dược liệu quý.
• Xây dựng mô hình cộng tác “nhà nước – doanh nghiệp – cộng đồng” để quản lý rừng và đất đai bền vững.

Hợp tác quốc tế, nguồn lực tài chính và chính sách hỗ trợ là chìa khóa để chuyển đổi tri thức bản địa thành giải pháp thiết thực cho thách thức toàn cầu về biến đổi khí hậu, an ninh lương thực và y tế cộng đồng.

Tài liệu tham khảo

1. Convention on Biological Diversity. Traditional Knowledge and Biocultural Heritage. 2011. Link
2. Food and Agriculture Organization. Indigenous Peoples’ Knowledge. 2022. Link
3. International Labour Organization. ILO Convention No.169. 1989. Link
4. UNESCO. Intangible Cultural Heritage. 2023. Link
5. United Nations. United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples. 2007. Link